Geschiedenis van ons Koor
"Wat ligt er, zo goed in ’t gehoor? .... de liedjes en sea-songs, van dit Shanty-koor"Eind 2003 komen een aantal enthousiaste mannen bij elkaar om de mogelijkheden van een Shantykoor in Roosendaal te onderzoeken.
Na bezoek aan een Shanty festival, in het voorjaar 2004, krijgen de plannen een vastere vorm.
Er wordt gezocht naar locatie, repertoire en muzikale leiding.
Er blijkt voldoende belangstelling en kort voor de vakantie komt een groep van 15 zangers bijeen, dan nog zonder begeleiding. Deze dag, 01 juni 2004, wordt gezien als de oprichtingsdatum van onze groep.
Na de vakantie, op 08 september 2004, vindt de echte start plaats. Er zijn nu wekelijks repetities in wijkhuis “De Bergspil”. De ontwikkeling die het koor in korte tijd doormaakt is opmerkelijk. In 2005 zijn er 20 optredens. Het aantal koorleden groeit gestaag naar 40 zangers.
Het repertoire breidt zich uit en gaat steeds meer in de richting van de echte Shanties. Het Nederlandstalige zeemanslied behoudt echter ook zijn eigen plaats.
Wat is een Shanty koor
Een shantykoor bestaat in principe alleen uit mannenstemmen. Voor de muzikale begeleiding en directie kunnen vrouwen deel uit maken van een Shantykoor.
Het repertoire moet hoofdzakelijk bestaan uit shanty's en kan aangevuld worden met zeemansliederen of lokale liederen verwant aan de zee, haven of visserij. Smartlappen behoren niet tot het
repertoire gezongen op de shantyfestivals.
Verwant aan de shantykoren zijn de z.g. viswijvenkoren. Zij bezingen de historie van de zeevisserij van uit het thuisperspectief. Op shantyfestivals
zijn zij vaak een aanvulling op het shanty-repertoire.
De oorsprong van het woord 'shanty' is niet duidelijk. Het wordt vaak verwant geacht met de "slave shanty" ofwel slavenhut. Hierbij worden dan de liederen die door de slaven op de plantages
werden gezongen als voorloper gezien van de liederen op de zeilvaart. Ook wordt het woord 'shanty' wel gezien als een verbastering van het Franse woord 'chant', dat 'lied' betekent.
Doelstelling van 't Craeyenest
Het Craeyenest stelt zich tot doel, enerzijds om een bijdrage te leveren aan het behoud van oude zeemansliederen, in het bijzonder de oude werkliederen: “Shanty’s”, terwijl anderzijds getracht wordt
om voor de leden een omgeving te creëren, waarbij een goed evenwicht tussen zangprestaties en gezelligheid wordt nagestreefd.
Profiel van 't Craeyenest
’t Craeyenest is een koor wat zich wil profileren tussen zeer vele koren, het onderscheid ligt in het genre muziek: t.w seasongs en shanty’s (oude zeemans-werkliederen)
De grootte van het koor willen we houden op circa 40 leden waarbij de zangers alleen mannen zijn en in de muziekgroep ook vrouwen mogen aanmonsteren.
Een ieder die het oude zeemanslied een warm hart toedraagt en in de groep past is welkom.
Verder wordt er een duidelijk onderscheid gemaakt tussen tenoren en bassen.
de begeleiding zal vnl. bestaan uit accordeonmuziek met viool en gitaren.
Het ontstaan en gebruik van shanty's
(Geschreven door Shantykoor Rotterdam)‘A good shantyman is worth four hands on the rope’
Door: Stephan Kraan
Wist u dat u op de kleuterschool al uw eerste shanty zong? Toch is het zo. 'Daar was laatst een meisje loos' zongen ook de stoere matrozen als ze urenlang rond de kaapstander liepen.
En wie brulde tijdens het schoolreisje niet 'What shall we do with the drunken sailor? Ook een echte shanty. Eenvoudige liedjes met een krachtig refrein dat uitnodigt tot meezingen.
Tegenwoordig beleven duizenden, voornamelijk mannen, plezier aan het zingen van shanty’s.
Al is de zee vaak ver te zoeken, veel dorpen hebben hun eigen zilte zangersgilde in de vorm van een shantykoor.
Een heuse zeeman slaat de schrik ervan om het hart.
Een shanty is niets meer dan gereedschap bij het zware werk op zee of in de haven.
Zingt het varensvolk een shanty gewoon voor de lol in de kroeg; dan brengt dat ongeluk.
Shanty’sShanty's zijn werkliederen die gezongen werden aan boord van de grote zeilschepen in de periode 1820 tot 1930. De grote zeevarende naties waren, in volgorde van belangrijkheid, Engeland, Amerika, Frankrijk, Duitsland, Zweden en Nederland. Shanty’s ontstonden onder invloed van grotere concurrentie, de komst van snellere, grotere en rankere clippers en de opkomst van de stoomschepen. Er moest meer en harder gewerkt worden door minder mensen. Zowel de kwaliteit van het werk als de sfeer aan boord verbeterde als er gezongen werd. Eén van de matrozen fungeerde daarbij als shantyman. Hij verstond de kunst om luid en ritmisch refreinliederen te zingen. De refreinen werden meegebruld door de bemanning waarbij op het ritme uit volle kracht werd geduwd, getrokken of gelopen. De shanty’s werden a capella gezongen, dus zonder instrumentale begeleiding. Bij de verschillende handelingen aan boord zongen de matrozen aparte liederen met een eigen karakter en ritme. Omdat werkzaamheden niet altijd even lang duurden, diende een shantyman over de nodige humor en improvisatievermogen te bezitten. Hij verzon ter plekke nieuwe coupletten. De liedjes gingen over de vrouwen aan de kade, zeemeerminnen en andere zeemansdromen. Over bijgeloof, grote tragedies of moedige avonturen. Over lofzangen op de zeilvaart of over bijzondere schepen. Over de slechte omstandigheden aan boord; het harde werken, de slechte kok of de onredelijke kapitein. Shanty’s waren een stuk gereedschap, net als een mes en de kabelgarens. Matrozen associeerden deze liederen met werken. Het was uit den boze om een shanty te zingen aan de wal of tijdens een spaarzame korte rustperiode aan boord.
Stan Hugill
Met het verdwijnen van de grote zeilers dreigden ook de werkliederen te verdwijnen. Veel shanty’s zijn ook daadwerkelijk met hun zangers ten onder gegaan. Meteen na de teloorgang van de zeilvaart schreven gepensioneerde zeelieden in Amerika, Frankrijk, Zweden en Duitsland hun repertoire op in liedboeken. Een voorbeeld is het boek Chansons de bord van de Franse officier Armand Hayet (1927).
De belangrijkste onderzoeker en verzamelaar van shanty’s was Stan Hugill (1906-1992). Hij was voorzover bekend de laatste shantyman die zelf het werk op de clippers deed. Hij verzamelde en publiceerde in zijn leven als zanger en matroos honderden liedjes. Hij schreef de bijbel voor shantyzangers: Shanty’s From The Seven Seas (1961). Tot zijn dood zong Hugill de shanty’s op zijn onnavolgbare, authentieke wijze, op maritieme evenementen over de hele wereld.
Ook gaf hij lezingen over het leven aan boord en de wijze waarop de liederen werden gebruikt. Zonder zijn onderzoek en inspanningen had de wereld van de maritieme muziek er heel anders uitgezien.
Andere onderzoekers van bronnen zijn het Franse ‘Le Chasse-Marrée’ en het Amerikaanse ‘Mystic Seaport Museum’. Le Chasse-Marrée is een organisatie die zich toelegt op het onderzoeken, behoud en de terugkeer van de Franse traditionele zeilvaart. Onderzoek naar oorsprong en gebruik van shanty’s en bevordering van het zingen ervan op traditionele wijze, vormen een groot gedeelte van de activiteiten van Le Chasse-Marrée. Zij geeft daartoe tijdschriften en boeken uit, en organiseert cursussen en festivals. In Amerika vervult het Mystic Seaport deze functie. Het museum heeft zelfs shantyzangers in dienst. Zij laten op de walvisvaarder de Charles W. Morgan zien hoe matrozen de liederen tijdens het werk gebruikten. Naast deze organisaties zijn er enkele folkmuzikanten die vaak met succes de archieven afstruinen op zoek naar nieuwe werkliederen.
Van de Nederlandstalige shanty’s zijn er maar weinig bewaard gebleven. Ze zijn teruggevonden in oude boeken of opgetekend door verzamelaars van oude traditionele liederen. Ate Doornbosch is zo’n onderzoeker. Voor het geringe aantal Nederlandstalige shanty’s zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Zo is er in de 19e en 20e eeuw geen systematisch onderzoek naar gedaan. Een Nederlandse Stan Hugill of Armand Hayet is nooit opgestaan. Dat kan te maken hebben met onze calvinistische inslag, die de vaak ruige of schunnige teksten niet kon verdragen. Maar dat is het niet alleen; er waren ook gewoon niet veel Nederlandstalige shanty’s. Nederland verloor in het begin van de 19e eeuw zijn positie als toonaangevende zeevaartnatie vanwege de Napoleontische oorlogen. Er waren minder schepen en de boten die er waren, lagen werkloos in de havens. Hiermee verdwenen grotendeels de Nederlandse tradities en liedjes. Na de Franse overheersing bouwde Nederland zijn vloot weer op. De schepen voeren toen echter vaak met buitenlandse bemanningsleden. Die zongen voornamelijk Engelse, Duitse of Franse shanty’s of in een mengelmoestaaltje, het pidgin. Deze buitenlandse ‘gereedschappen’ voldeden prima en verhinderden zo het ontstaan van nieuwe Nederlandstalige arbeidsliedjes.
KlippersShanties werden populair aan het begin van de industriële revolutine, tussen 1830 en 1860, en bleven dat tot rond 1930. Dit was de eeuw van de klippers. De dikbuikige Oost-Indiëvaarders maakten plaats voor rankere en snellere koopvaardijschepen. In 1818 begon de legendarische Blackball Line met deze snelle klippers een tweemaandelijkse dienst tussen New York en Liverpool. Vanaf die tijd waren de windjammers de baas op de wereldzeeën. Grote schepen met relatief weinig bemanning. De drie, vier of vijfmasters waren uitgerust met ra’s en vierkante zeilen. Deze schepen waren soms meer dan honderd meter lang en voeren met zesduizend vierkante meter zeil. De zeilen waren daarbij bevestigd aan de horizontale rondhouten of holle metalen buizen, ra’s genoemd. Door de ra’s heen en weer te bewegen, te brassen, konden ze naar de wind gezet worden. De meeste zeilen moest je hijsen, dat gebeurde met de val. De mannen vormden een rij aan het touw beneden op het dek en trokken het zeil omhoog. Andere zeilen werden neergelaten. Het meeste werk aan de touwen of hoog in de masten was handwerk. Er waren weinig werktuigen aan boord. Voorbeelden ervan zijn de kaapstander ofwel gangspil en de pompen. De kaapstander werd gebruikt om het anker te hieuwen of het schip in de haven of in de sluizen te verhalen. De pompen aan boord dienden om de altijd lekkende schepen drijvende te houden. Met de komst van stoomschepen taande de almacht van de clippers. Rond 1930 was het gedaan met de zeilende vrachtvaart en daarmee met het verschijnsel shanty als werklied. Er werd overigens niet op alle schepen gezongen: op marineschepen was het zingen juist taboe.
De shanty’s
De werkzaamheden aan boord van de schepen gingen sneller en efficiënter als er een shantyman aan boord was. Het was doorgaans een gewone matroos, die, naast alle voorkomende werkzaamheden, de taak van voorzanger op zich nam. Hij trok dan zelf niet aan de touwen, maar stond bij het blok om het touw door te halen. Hij liep niet mee rond de kaapstander maar zat er bovenop. De shantyman had in zijn leven een enorm repertoire aan liederen opgebouwd. Hij leerde de shanty’s in de praktijk, van zijn vader en/of andere zangers. Het woord ‘shanty’ is voor eerst genoemd in een geschrift uit 1850. Er zijn meerdere theorieën omtrent de oorsprong van het woord. Mogelijk is het afkomstig van het Franse ‘chantez’ (zingen). Hoe belangrijk een shantyman was blijkt uit de lijfspreuk van Stan Hugill: ‘ A good shantyman is worth four hands on the rope’.
De shanty’s werden in de jaren zeventig, tachtig en negentig van de negentiende eeuw gemeengoed op de schepen. De liederen kwamen overal vandaan. Sommige ontstonden aan boord van de schepen. Veel teksten en melodieën kwamen echter van de wal. Bijvoorbeeld van soldatenliedjes uit de Amerikaanse burgeroorlog. Ze werden van andere teksten voorzien en hier en daar in de melodie gewijzigd. De negers van de plantages namen, na de afschaffing van de slavernij, hun werkliedjes en negro-spirituals mee aan boord en pasten ze aan voor het werk. Zo kent elk lied zijn eigen geschiedenis.
De bemanningen van schepen waren een mix van matrozen uit vele landen en continenten. Hierdoor komen veel liedjes in verschillende talen voor met talloze variaties in melodie of tekst. Sommige liedjes werden bij verschillende werkzaamheden gezongen, bijvoorbeeld door ze sneller of langzamer of in een andere maatsoort te zingen.
Shanty’s zijn grofweg in te delen in twee grote groepen. Liederen voor werktuigen als de kaapstander en de pompen en liederen om de zeilen te hijsen.
In het Engels noemen ze deze indeling heave and haul.
Aan de kaapstanderEr zijn veel mooie shanty’s voor het werk aan de kaapstander. Dit werk was vaak langdurig en eentonig. Er hoefde geen heftige ruk gegeven worden, maar de matrozen liepen rond de kaapstander, voorovergebogen duwend tegen de spaken. Met een kaapstander kon veel meer kracht op de trossen gezet worden. Je kon een schip in de haven verhalen (verplaatsen) of het anker hieuwen. Het ophalen van het anker kon soms wel een etmaal duren.
Voorbeelden van Nederlandstalige kaapstanderliedjes zijn Rendowee en De IJzeren man.
Aan de pompen
Pompen waren werktuigen waarmee het water uit het schip werd gepompt. Vooral bij hoge zeeën als er nogal wat water het ruim binnenspoelde of bij minder goed onderhouden schepen, moest hard gewerkt worden. Dagenlang bewogen matrozen de pompen op en neer in eindeloze cadans.
Helaas zijn er bijna geen Nederlandstalige pompshanties bewaard gebleven. ‘Leave her Johnny leave her’ is een bekend Engels voorbeeld.
Aan de touwenEen grote drie- of viermaster heeft tientallen zeilen voor verschillende doeleinden. Die hebben allerlei afmetingen en kennen verschillende methoden van hijsen of inbinden. Het ene zeil was het andere niet en daarom had de shantyman verschillende shanty’s voor al die werkzaamheden rond de zeilen. Soms moest er langdurig aan de touwen getrokken worden; soms waren een paar korte heftige rukken genoeg.
De meest basale shanty is een yel, een schreeuw die volgde op een korte aanloop. “Eén, twee, drie en...hup!” De zeelui gebruikten hun creativiteit en verzonnen allerlei woorden en zinnen als variaties op deze uitroep. Vervolgens ontstonden er melodieën.
Bij liederen voor korte werkzaamheden als het optrekken van een licht zeil, het brassen of bij alles wat een korte laatste ruk moest hebben, hoor je die korte yel nog steeds. Deze shanty heet de ‘sing-out’.
Kenmerkend voor veel shanty’s is de structuur: De shantyman zingt één regel solo, dan valt de bemanning in met het refrein, vervolgens zingt de shantyman weer een soloregel en tenslotte zingt de bemanning het tweede refrein. Dit wordt herhaald tot het werk af is. De matroos aan het eind van het touw geeft dan een schreeuw en het lied stopt.
Een shanty voor lichte zeilen werd bijvoorbeeld ‘hand-over-hand-song’ genoemd. Een paar mannen haalden zo het touw vrij snel door.
Bij het hijsen van de grote zeilen zongen de matrozen de zogenaamde ‘halyard shanty’s’. De halyard, of val, is het touw waarmee het zeil gehesen wordt.
Katrijntje, Boelijntje is een van de weinige Nederlandstalige hijsliederen. Blow The Man Down een bekend voorbeeld van een Engelse halyard shanty.
Andere werkzaamheden
Ook voor andere werkzaamheden aan boord waren liedjes.
Het Nederlandstalige lied ‘Hejo’ is gebaseerd op het Duitse Heho, hurra frisch nah. Het werd gebruikt voor het binnenhalen van de visnetten.
Ook bij het lossen van vracht werd gezongen.
De enige liederen die bekend zijn om de ballast in het schip te brengen zijn van Nederlandse komaf. ‘West Zuid West van Ameland’ is de bekendste.
Nadat de schepen gelost waren, werden bij laag water manden met zand van het wad gehaald en in het ruim gestort om als ballast te dienen.
De herontdekking van de shanty
Eind jaren vijftig bracht Harry Bellafonte de shanty wereldwijd in de belangstelling met nummers als Round the bay of Mexico en de Bananabootsong.
Het boek Shanty’s From The Seven Seas van Stan Hugill (1961) was een grote bron van inspiratie voor veel folkgroepen in de jaren zestig en zeventig.
Toen vanaf de jaren tachtig de grote Sail-evenmenten met de Windjammers steeds populairder werden, steeg ook de populariteit van het shantyzingen.
Bekende artiesten op internationale festivals zijn onder andere Johnny Collins, Jim Mageean, Shanty Jack en Stormalong John uit Engeland; Cabestan, Les Souilles de fond de Calles en Djiboudjep uit Frankrijk; Forebitter, Nextradition en Bob Walser uit Amerika; Liereliet en Kat yn’t Seil uit Nederland.
De archieven met shanty’s zijn zo langzamerhand uitgeput. Daarom schrijven muzikanten steeds vaker nieuwe shanty’s gebaseerd op de structuur van de oude liederen en met teksten, die historisch gezien verantwoord zijn.
Nanne Kalma is in Nederland wat dat betreft onovertroffen.
Zo blijft de traditie van werkliederen voortleven ondanks dat het zeilende zeemansleven voor altijd is veranderd.
Copyright © 2013 - Studio Poseidon All Rights Reserved
